กฎหมายแพ่งว่าด้วยบุคคล 6 การตายโดยผลของกฎหมาย "สาบสูญ"

สาบสูญ

มาตรา 61 ถ้าบุคคลใดได้ไปจากภูมิลำเนาหรือถิ่นที่อยู่ และไม่มีใครรู้แน่ว่าบุคคลนั้นยังมีชีวิตอยู่หรือไม่ตลอดระยะเวลาห้าปี เมื่อผู้มีส่วนได้เสียหรือพนักงานอัยการร้องขอศาลจะสั่งให้บุคคลนั้นเป็นคนสาบสูญก็ได้

ระยะเวลาตามวรรคหนึ่งให้ลดเหลือสองปี

(1) นับแต่วันที่การรบหรือสงครามสิ้นสุดลง ถ้าบุคคลนั้นอยู่ในการรบหรือสงครามและ หายไปในการรบหรือสงครามดังกล่าว

(2) นับแต่วันที่ยานพาหนะที่บุคคลนั้นเดินทาง อับปาง ถูกทำลายหรือสูญหายไป

(3) นับแต่วันที่เหตุอันตรายแก่ชีวิตนอกจากที่ระบุไว้ใน (1) หรือ (2) ได้ผ่านพ้นไปถ้าบุคคลนั้นตกอยู่ในอันตรายเช่นว่านั้น

ผู้ไม่อยู่ที่ศาลมีคำสั่งให้เป็นคนสาบสูญแล้ว กฎหมายให้สันนิษฐานว่าถึงแก่ความตาย เป็นกรณีถึงแก่ความตายโดยผลของกฎหมาย หลักเกณฑ์ที่จะขอให้บุคคลใดเป็นคนสาบสูญได้นั้นต้องดูตามมาตรา 61 ดังนี้

1. ไปเสียจากภูมิลำเนาหรือถิ่นที่อยู่

2. ไม่มีใครรู้แน่ว่าบุคคลนั้นยังมีชีวิตอยู่หรือไม่

3. เป็นเวลา 5 ปี (เป็นการขอในกรณีธรรมดา)

อธิบาย การไปจากภูมิลำเนาหรือถิ่นที่อยู่ โดยไม่มีใครทราบแน่ชัดว่าเป็นตายร้ายดีอย่างไร หมายความว่า บุคคลนั้นหายไปจากบ้านเฉย ๆ เช่น บอกว่าจะไปทำงานที่ต่างจังหวัด แล้วไม่กลับมาอีกเลย หรือ หนีออกจากบ้านไปเฉย ๆ แล้วไม่กลับมาอีกเลย และ ไม่มีใครรู้แน่ว่าบุคคลนั้นยังมีชีวิตอยู่หรือไม่ คือ ไม่มีใครทราบข่าวคราว ไม่เคยติดต่อญาติเลย ไม่มีใครพบเห็นอีกเลย และ การหายไปนั้นได้หายไปเป็นเวลา 5 ปี ผู้มีส่วนได้เสีย หรือพนักงานอัยการสามารถยื่นคำร้องขอต่อศาลขอให้ศาลมีคำสั่งว่าบุคคลนั้นเป็นคนสาบสูญได้ เมื่อศาลมีคำสั่งดังกล่าวแล้ว กฎหมายให้สันนิษฐานว่าบุคคลนั้นถึงแก่ความตาย สิทธิหน้าที่ของบุคคลนั้นย่อมระงับลง ทรัพย์สินของบุคคลนั้นตกแก่ทายาททันทีตามาตรา 1602 การที่กฎหมายใช้ คำว่า “สันนิษฐาน” นี้ หมายความว่า เป็นแต่เพียงข้อสันนิษฐานเท่านั้นเพราะความหวังว่าเขาจะกลับมานั้นแทบไม่มี แต่หากเขากลับมาก็สามารถร้องขอให้ศาลเพิกถอนคำสั่งว่าเขาเป็นคนสาบสูญได้

การขอตามวรรคท้ายนั้นเรียกว่าการขอกรณีพิเศษ คือหากมีเหตุตาม (1) – (3) ระยะเวลา 5 ปีตามวรรคแรกจะลดเหลือเพียง 2 ปี ผู้มีสิทธิร้องขอคือผู้มีส่วนได้เสียหรือพนักงานอัยการเหมือนวรรคแรก

(1) นับแต่วันที่การรบหรือสงครามสิ้นสุดลง ถ้าบุคคลนั้นอยู่ในการรบหรือสงครามและ หายไปในการรบหรือสงครามดังกล่าว

เช่น ดำเป็นทหารซึ่งประเทศไทยส่งไปร่วมรบที่ประเทศติมอร์ ตั้งแต่วันที่ 15 ธันวาคม 2547 การรบสิ้นสุดในวันที่ 25 ธันวาคม 2547 จนกระทั่งบัดนี้ดำไม่กลับมาประเทศไทยอีกเลย และไม่มีผู้ใดพบศพ (ถือว่าหายไปเพราะถ้าพบศพก็ไม่หาย) ดังนั้นวันแรกที่จะเกิดสิทธิในการร้องขอให้ดำเป็นบุคคลสาบสูญได้คือวันที่ 25 ธันวาคม 2549

(2) นับแต่วันที่ยานพาหนะที่บุคคลนั้นเดินทาง อับปาง ถูกทำลายหรือสูญหายไป

เช่น ดำขึ้นเครื่องบินเดินทางไปภูเก็ต ในวันที่ 15 ธันวาคม 2547 เครื่องบินตกวันนั้นเลยวันแรกที่จะขอให้ดำเป็นคนสาบสูญได้คือวันที่ 15 ธันวาคม 2549 แต่ถ้าเหตุภยันตรายนั้นคงมีต่อเนื่อง เช่น วันที่ 15 ธันวาคม ดำล่องเรือออกทะเลแล้วเกิดพายุ ในวันที่ 16 ทางชายฝั่งไม่ได้รับสัญญาณจากเรือ วันที่ 17 พายุสงบ วันที่เริ่มนับคือวันที่ไม่ได้รับสัญญาณจากเรือ ดังนั้นวันที่จะร้องได้คือวันที่ 16 ธันวาคม 2549 แต่ถ้าไม่มีการตรวจสัญญาณเลยต้องรอจนพายุสงบแล้วไม่พบเรือหรือไม่ติดต่อกลับมาอีก วันแรกจะเป็นวันที่ 17 ธันวาคม 2549 แล้วแต่ว่าเราไม่สามารถติดต่อบุคคลนั้นได้ในวันใด หรือไม่สามารถทราบข่าวคราวของเขาในวันใด

(3) นับแต่วันที่เหตุอันตรายแก่ชีวิตนอกจากที่ระบุไว้ใน (1) หรือ (2) ได้ผ่านพ้นไปถ้าบุคคลนั้นตกอยู่ในอันตรายเช่นว่านั้น

เช่น วันที่ 15 ธันวาคม 2547 นายดำเดินทางจากกรุงเทพไปเที่ยวที่จังหวัดภูเก็ต ญาตินายดำทราบว่านายดำไปเที่ยวภูเก็ตแล้วจะกลับมาหลังปีใหม่ ปรากฎว่าในวันที่ 26 ธันวาคม 2547 เกิดคลื่นยักษ์ซินามิขึ้นที่จังหวัดภูเก็ต หลังเกิดเหตุการณ์ญาติออกตามหาแต่ไม่พบนายดำ การนับระยะเวลาจะต่างจากผู้ไม่อยู่เพราะไม่ได้นับวันไป แต่นับวันที่ภยันตรายได้ผ่านพ้นไป เมื่อภยันตรายผ่านพ้นไปในวันที่ 26 ธันวาคม จะร้องขอให้เป็นคนสาบสูญได้ก็ต่อเมื่อถึงวันที่ 26 ธันวาคม 2549

หมายเหตุ ผู้มีส่วนได้เสียตามมาตรา 61 นี้ไม่เหมือนกับผู้มีส่วนได้เสียตามมาตรา 48 เพราะเมื่อบุคคลใดเป็นคนสาบสูญกฎหมายสันนิษฐานว่าตายนั้น ผู้ที่จะได้รับประโยชน์จากความตายของผู้สาบสูญเท่านั้นที่จะมีสิทธิขอได้ เช่น ทายาทผู้มีสิทธิรับมรดก ทายาทโดยพินัยกรรม ส่วนเจ้าหนี้นั้นเป็นผู้มีส่วนได้เสียในประโยชน์ระหว่างมีชีวิตไม่ใช่ผู้มีส่วนได้เสียในประโยชน์อันเกิดจากความตายจะร้องขอให้นายดำเป็นคนสาบสูญไม่ได้

ปัญหาว่าศาลใดมีอำนาจรับคำร้อง

ต้องดูตามบทบัญญัติแห่ง ป.วิแพ่ง เขตอำนาจศาลเป็นปัญหาเกี่ยวด้วยความสงบฯ Analogyไม่ได้

ฎีกาที่ 203/2514 การขอให้ศาลสั่งว่าบุคคลใดเป็นคนสาบสูญ ผู้มีส่วนได้เสียย่อมจะยื่นคำร้องขอได้ที่ศาลจังหวัดซึ่งบุคคลนั้นเคยมีภูมิลำเนา

มีตำราบางเล่ม ยกฎีกานี้ขึ้นมาเพื่อบอกว่าศาลใดที่มีอำนาจรับพิจารณา และมีคำสั่งในเรื่องนี้ซึ่งอาจทำให้นักศึกษาเกิดความสับสน เพราะจริง ๆ แล้วเราไม่ได้ร้องยังศาลที่บุคคลสาบสูญเคยมีภูมิลำเนาอยู่ ซึ่งถ้าหากยึดถือตามฎีกานี้จะต้องร้องต่อศาลแพ่งกรุงเทพใต้ตามพระธรรมนูญศาลยุติธรรม ซึ่งไม่น่าจะถูกต้อง เพราะศาลใดจะมีอำนาจรับพิจารณาพิพากษาคดีใดต้องดูตาม ป.วิแพ่งว่าด้วยเขตอำนาจศาล

มาตรา 4 เว้นแต่จะมีบทบัญญัติเป็นอย่างอื่น

(1) คำฟ้อง ให้เสนอต่อศาลที่จำเลยมีภูมิลำเนาอยู่ในเขตศาล หรือต่อศาลที่มูลคดี

เกิดขึ้นในเขตศาลไม่ว่าจำเลยจะมีภูมิลำเนาอยู่ในราชอาณาจักรหรือไม่

(2) คำร้องขอ ให้เสนอต่อศาลที่มูลคดีเกิดขึ้นในเขตศาล หรือต่อศาลที่ผู้ร้องมีภูมิลำเนาอยู่ในเขตศาล

ดังนั้น ตามตัวอย่างการร้องขอให้ดำเป็นคนสาบสูญจึงสามารถยื่นร้องได้ที่ศาลจังหวัดภูเก็ตซึ่งเป็นศาลที่มูลคดีเกิด และ ศาลจังหวัดปทุมธานีซึ่งเป็นศาลที่นายแดงผู้ร้องมีภูมิลำเนา หากนักศึกษาอ่านเจอฎีกานี้ขอให้เข้าใจใหม่ ฎีกานี้ไม่อาจนำมาใช้เป็นบรรทัดฐานได้ต่อไป

ในการร้องต้องร้องต่อศาลจังหวัด หมายความว่าจะร้องต่อศาลแขวงไม่ได้เนื่องจากศาลแขวงไม่มีอำนาจพิจารณาพิพากษาคดีไม่มีข้อพิพาทตามพระธรรมนูญศาลยุติธรรม

ผลของการสาบสูญ

มาตรา 62 บุคคลซึ่งศาลได้มีคำสั่งให้เป็นคนสาบสูญ ให้ถือว่าถึงแก่ความตายเมื่อครบกำหนดระยะเวลาดังที่ระบุไว้ในมาตรา 61

ปัญหาว่า เมื่อศาลมีคำสั่งให้บุคคลใดเป็นคนสาบสูญแล้ว ความตายของเขาเกิดขึ้นเมื่อไหร่ หรือจะถือว่าเขาถึงแก่ความตายตั้งแต่เมื่อไหร่นั่นเอง ตามตัวอย่างเดิม

นายแดงยื่นคำร้องขอให้ศาลสั่งว่านายดำเป็นคนสาบสูญเมื่อวันที่ 30 มกราคม 2550 ศาลมีคำสั่งให้นายดำเป็นคนสาบสูญเมื่อวันที่ 30 มิถุนายน 2550 ดังนี้ จะต้องถือว่านายดำเป็นคนสาบสูญตั้งแต่พ้นกำหนดระยะเวลาตามาตรา 61 คือวันที่ 26 ธันวาคม 2549 ไม่ใช่วันที่ยื่นคำร้อง หรือวันที่ศาลมีคำสั่ง แม้จะยื่นคำร้องภายหลังพ้นกำหนดเวลาตามมาตรา 61 นานเท่าใดก็ตามก็ต้องถือเอาวันที่พ้นกำหนดเวลาที่ระบุไว้ในมาตรา 61 ตามมาตรา 62

การที่ศาลมีคำสั่งให้บุคคลใดเป็นคนสาบสูญนั้น มีผลกระทบต่อสิทธิและหน้าที่ของบุคคลนั้น เช่น

ผลในเรื่องทรัพย์สิน มาตรา 1602 วรรคแรก “มาตรา 1602 เมื่อบุคคลใดต้องถือว่าถึงแก่ความตายตามความในมาตรา 62 แห่งประมวลกฎหมายนี้ มรดกของบุคคลนั้นตกทอดแก่ทายาท” ระวัง เราไม่นำมาตรา 1599 มาปรับ เพราะ 1599 บัญญัติไว้สำหรับความตายในกรณีธรรมดา

ผลในเรื่องครอบครัว กรณีถ้าผู้สาบสูญเป็นผู้ใช้อำนาจปกครอง อำนาจปกครองย่อมสิ้นสุด

หรือถ้าบุคคลสาบสูญเป็นผู้อยู่ในอำนาจปกครอง ความปกครองย่อมสิ้นสุดเมื่อผู้อยู่ในความปกครองตาย

ความสัมพันธ์ระหว่างสามีภรรยา เป็นเรื่องพิเศษ เพราะการสาบสูญไม่ทำให้ความสัมพันธ์ระหว่างสามีภรรยาสิ้นสุด เพราะ มาตรา 1501 บัญญัติว่า “การสมรสย่อมสิ้นสุดลงด้วยความตาย การหย่า หรือศาลพิพากษาให้เพิกถอน” ส่วนการสาบสูญนั้นไม่ได้มีบัญญัติไว้ว่าให้การสมรสสิ้นสุดลง (ถ้ากฎหมายประสงค์จะให้หมายความรวมถึงการสาบสูญด้วยกฎหมายต้องระบุไว้ให้ชัด และการนี้จะ Analogy ก็ไม่ได้เพราะความตาย ในความหมายของมาตรานี้ เป็นคนละเรื่องกับการตายโดยผลของกฎหมาย กฎหมายคงเล็งเห็นว่าถ้าตายธรรมดา คู่สมรสย่อมไม่อาจกลับมาเป็นสามีภรรยากันได้อย่างแน่นอน แต่ถ้าสาบสูญเขาอาจจะกลับมาวันใดวันหนึ่งได้ จึงไม่ได้บัญญัติเรื่องการสาบสูญไว้ให้การสมรสสิ้นสุดลง)

แต่อย่างไรก็ตาม กฎหมายได้กำหนดไว้ให้การสาบสูญเป็นเหตุให้คู่สมรสฟ้องหย่าได้ ตามมาตรา 1516 เหตุฟ้องหย่ามีดังนี้

(5) สามีหรือภริยาถูกศาลสั่งเป็นคนสาบสูญ หรือไปจากภูมิลำเนาหรือถิ่นที่อยู่เป็น เวลาเกินสามปี โดยไม่มีใครทราบแน่ว่าเป็นตายร้ายดีอย่างไร อีกฝ่ายหนึ่งฟ้องหย่าได้ อีกฝ่ายหนึ่งฟ้องหย่าได้

แสดงว่าถ้าเราอยากต้องการขาดจากการสมรส เช่น ต้องการสมรสใหม่เราต้องฟ้องหย่าเสียก่อน เมื่อฟ้องหย่าแล้วศาลมีคำพิพากษาให้หย่า เราก็เอาคำพิพากษาไปจดทะเบียนหย่า มันก็จะไปเข้า 1501 ถ้าเราไม่ทำเช่นนี้ก่อนการสมรสครั้งหลังจะกลายเป็นสมรสซ้อนทันที

การร้องขอให้ศาลเพิกถอนคำสั่งสาบสูญ

มาตรา 63 เมื่อบุคคลผู้ถูกศาลสั่งให้เป็นคนสาบสูญนั้นเอง หรือมีผู้มีส่วนได้เสียหรือพนักงาน อัยการร้องขอต่อศาล และพิสูจน์ได้ว่าบุคคลผู้ถูกศาลสั่งให้เป็นคนสาบสูญนั้นยังคงมีชีวิตอยู่ก็ดี หรือว่าตายในเวลาอื่นผิดไปจากเวลาดังระบุไว้ในมาตรา 62 ก็ดี ให้ศาลสั่งถอนคำสั่งให้เป็นคนสาบสูญนั้น แต่การถอนคำสั่งนี้ ย่อมไม่กระทบกระเทือนถึงความสมบูรณ์แห่งการทั้งหลายอันได้ทำไปโดยสุจริตในระหว่างเวลาตั้งแต่ศาลมีคำสั่งให้เป็นคนสาบสูญจนถึงเวลาถอนคำสั่งนั้น

บุคคลผู้ได้ทรัพย์สินมาเนื่องแต่การที่ศาลสั่งให้บุคคลใดเป็นคนสาบสูญ แต่ต้องเสียสิทธิของตนไปเพราะศาลสั่งถอนคำสั่งให้บุคคลนั้นเป็นคนสาบสูญ ให้นำบทบัญญัติว่าด้วยลาภมิควรได้แห่งประมวลกฎหมายนี้มาใช้บังคับโดยอนุโลม

เหตุแห่งการร้องขอ

1. บุคคลผู้ถูกศาลสั่งให้เป็นคนสาบสูญนั้นยังคงมีชีวิตอยู่ หรือ

2. ตายในเวลาอื่นผิดไปจากเวลาดังระบุไว้ในมาตรา 62

ผู้มีสิทธิร้องขอ

1. ผู้สาบสูญนั้นเอง

2. ผู้มีส่วนได้เสีย ไม่จำต้องเป็นผู้มีส่วนได้เสียคนที่ร้องขอให้ศาลสั่งให้เป็นคนสาบสูญ

3. พนักงานอัยการ

เช่น วันดีคืนดีหลังจากศาลมีคำสั่งให้นายดำเป็นคนสาบสูญแล้วนายดำกลับมา นายดำเองก็มีสิทธิที่จะร้องขอต่อศาลให้ศาลมีคำสั่งเพิกถอนคำสั่งให้ตนเป็นคนสาบสูญ

หรือ มีการสืบรู้ว่านายดำตายในเวลาอื่นอันผิดจากเวลาที่ระบุไว้ในมาตรา 62 เช่น เมื่อเหตุการณ์ซินามิสงบลงแล้ว มีผู้พบเห็นนายดำครั้งสุดท้ายวันที่ 30 ธันวาคม เช่นนี้ วันที่จะถือว่านายดำหายไปโดยไม่ทราบว่าเป็นตายร้ายดีประการใดต้องเริ่มนับที่ วันที่ 30 ธ.ค. 2547

และต้องนับไปอีก 5 ปี ไม่ใช่นับแค่ 2 ปีเพราะนายดำไม่ได้อยู่ในภยันตรายเช่นนั้น

ปัญหาว่า เมื่อศาลมีคำสั่งเพิกถอนคำสั่งให้บุคคลใดเป็นคนสาบสูญดังกล่าวแล้ว จะมีผลกระทบอย่างไรต่อบุคคลอื่นซึ่งได้ทรัพย์สินนั้นมาภายหลังจากที่ศาลมีคำสั่งเพิกถอนและบุคคล ผู้ถูกคำสั่งให้สาบสูญนั้นเองจะทำอย่างไร หากกลับมาแล้วไม่มีทรัพย์สินเหลืออยู่อีกเพราะได้แบ่งปันกันไปเสียหมดแล้ว ในเรื่องนี้วรรคท้ายของมาตรานี้บัญญัติทางแก้ไว้ว่า ให้บุคคลผู้ได้

ทรัพย์ไปนั้นต้องคืนทรัพย์ตามบทบัญญัติว่าด้วยลาภมิควรได้ เหลือเท่าใดคือเท่านั้น ไม่เหลือไม่ต้องคืน ถ้าได้ขายทรัพย์ไปได้เงินมาแทนต้องคืนเงิน ถ้านำเงินไปซื้อทรัพย์ใดต้องนำทรัพย์ซึ่งได้มาแทนนั้นมาคืน