ความระงับแห่งหนี้ หักกลบลบหนี้ 1

หักกลบลบหนี้  เป็นวิธีการหนึ่งซึ่งจะทำให้เกิดความระงับแห่งหนี้  ซึ่งมีหลักเกณฑ์  วิธีการ  ระยะเวลาที่จะหักกลบลบกันได้ และข้อห้ามตามที่กฎหมายบัญญัติไว้  

มาตรา 341 ถ้าบุคคลสองคนต่างมีความผูกพันซึ่งกันและกันโดย มูลหนี้อันมีวัตถุเป็นอย่างเดียวกัน และหนี้ทั้งสองรายนั้นถึงกำหนด จะชำระไซร้ ท่านว่าลูกหนี้ฝ่ายใดฝ่ายหนึ่ง ย่อมจะหลุดพ้นจากหนี้ ของตนด้วยหักกลบลบกันได้เพียงเท่าจำนวนที่ตรงกันในมูลหนี้ทั้งสอง ฝ่ายนั้น เว้นแต่สภาพแห่งหนี้ฝ่ายหนึ่งจะไม่เปิดช่องให้หักกลบลบกันได้
บทบัญญัติดั่งกล่าวมาในวรรคก่อนนี้ ท่านมิให้ใช้บังคับ หากเป็น การขัดกับเจตนาอันารคู่กรณีได้แสดงไว้ แต่เจตนาเช่นนี้ท่านห้ามมิให้ ยกขึ้นเป็นข้อต่อสู้บุคคลภายนอกผู้กระทำการโดยสุจริต 

หลักเกณฑ์สำคัญในการหักกลบลบหนี้
            การจะนำหนี้มาหักกลบลบกันได้นั้น จะต้องปรากฏว่า บุคคลทั้งสองฝ่ายต่างมีความผูกพันต่อกันในฐานะต่างเป็นเจ้าหนี้และลูกหนี้ซึ่งกันและกัน  เช่น  ดำ กู้เงินแดง ๕๐๐๐ บาท  ต่อมาแดงมาซื้อของร้านดำเป็นจำนวนเงิน ๓๐๐๐ บาท  เช่นนี้จะเห็นว่า ดำเป็นลูกหนี้เงินกู้แดง และแดงก็เป็นลูกหนี้ค่าสินค้าดำ  กรณีเช่นนี้  ดำและแดงสามารถนำยอดหนี้ที่ทั้งสองฝ่ายต่างค้างชำระต่อกัน  เป็นจำนวนที่ตรงกันมาหักกลบลบกันได้ คือ ๓๐๐๐ บาท 
            การจะนำหนี้มาหักกลบลบกันได้ ต้องปรากฏว่า หนี้นั้นต้องมีวัตถุแห่งหนี้เป็นอย่างเดียวกัน  เช่น หนี้เงินกับหนี้เงิน แม้ว่าจะมาจากมูลหนี้คนละมูลกัน ดังตัวอย่างข้างต้น  จะเห็นว่าเป็นหนี้เงินเหมือนกัน แต่หนี้ที่แดงต้องชำระแก่ดำเป็นหนี้ที่มาจากมูลหนี้กู้ยืม  ส่วนหนี้ที่ดำต้องชำระแก่แดงเป็นหนี้ที่มาจากมูลหนี้ซื้อขาย     หรือกรณีวัตถุแห่งหนี้เป็นสังกมะทรัพย์  ต้องเป็นสังกมะทรัพย์ชนิดเดียวกันหรือใช้แทนกันได้  (กล่าวคือมีค่าและราคาประมาณเดียวกัน) ก็สามารถหักกลบลบกันได้ เช่น ข้าวสารกับข้าวเหนียว  แต่ข้าวกับเกลือ  มีราคาต่างกันจะนำมาหักกลบลบกันไม่ได้    

            หนี้เงินจะนำมาหักกลบลบกับสังกมะทรัพย์ไม่ได้ 

คำพิพากษาศาลฎีกาที่ 545/2500

จำเลยจะขอให้ศาลหักกลบลบหนี้เงินที่จำเลยติดค้างโจทก์และค่าเช่ากระบือที่ค้างอยู่ กับข้าวเปลือกของโจทก์ที่ฝากจำเลย และซึ่งจำเลยจะต้องส่งมอบคืนแก่โจทก์ไม่ได้เพราะมูลหนี้ไม่เป็นวัตถุอย่างเดียวกัน

ระยะเวลาที่จะขอหักกลบลบหนี้กันได้นั้น ต้องปรากฏว่า หนี้ทั้งสองรายต่างถึงกำหนดชำระแล้ว  เช่น  หนี้เงินกู้ที่แดงไปกู้ดำ ถึงกำหนดชำระวันที่  ๒๕ มีนาคม ๒๕๕๕  หนี้ค่าสินค้าที่ดำไปซื้อจากแดง  ถึงกำหนดชำระวันที่  ๒๐  เมษายน  ๒๕๕๕   ดังนี้  ทั้งสองจะแสดงเจตนาขอหักกลบลบหนี้และมีผลเป็นการหักกลบลบหนี้กันได้ต่อเมื่อถึงวันที่  ๒๐  เมษายน  ๒๕๕๕ หรือหลังจากนั้นเท่านั้น  จะขอหักกลบลบหนี้กันก่อนหน้านี้ไม่ได้ 

สภาพแห่งหนี้ต้องเปิดช่องให้   ถ้าสภาพแห่งหนี้ไม่เปิดช่องให้หักกลบลบกันได้ ก็ไม่สามารถจะหักกลบลบกันได้  แม้ว่าวัตถุแห่งหนี้จะเป็นอย่างเดียวกันก็ตาม  เช่น  ดำและแดง ต่างมีหนี้ต้องส่งมอบรถยนต์ให้แก่กัน  แม้วัตถุแห่งหนี้จะเป็นอย่างเดียวกันคือหนี้ส่งมอบ  ทรัพย์เป็นประเภทเดียวกันคือรถยนต์  แต่ก็หักกลบลบกันไม่ได้ เพราะรถยนต์ย่อมมีความต่างกันในยี่ห้อ  ในสภาพ  ในราคาของตัวรถ  หรือ  หนี้ที่มีวัตถุประสงค์เป็นหนี้กระทำการหรืองดเว้นกระทำการจะนำมาหักกลบลบกันไม่ได้ เพราะสภาพแห่งหนี้ไม่เปิดช่องให้ เช่น ดำมีหนี้ต้องร้องเพลงให้ในงานวันเกิดแดง  ส่วนแดงต้องวาดภาพให้ดำ  จะนำหนี้กระทำการร้องเพลงและวาดภาพมาหักกลบลบกันไม่ได้ แม้จะมีวัตถุแห่งหนี้เป็นหนี้กระทำการเหมือนกันก็ตาม

การแสดงเจตนาหักกลบลบหนี้
มาตรา 342 หักกลบลบหนี้นั้น ทำได้ด้วยคู่กรณีฝ่ายหนึ่งแสดง เจตนาแก่อีกฝ่ายหนึ่ง การแสดงเจตนาเช่นนี้ท่านว่าจะมีเงื่อนไขหรือ เงื่อนเวลาเริ่มต้นหรือเวลาสิ้นสุดอีกด้วยหาได้ไม่
       การแสดงเจตนาดั่งกล่าวมาในวรรคก่อนนี้ ท่านว่ามีผลย้อนหลัง ขึ้นไปจนถึงเวลาซึ่งหนี้ทั้งสองฝ่ายนั้นจะอาจหักกลบลบกันได้เป็น ครั้งแรก 

การหักกลบลบหนี้นั้น ไม่จำเป็นว่าจะต้องได้รับความยินยอมของอีกฝ่ายหนึ่งก่อนจึงจะหักกลบลบกันได้  แม้ว่าจะทำการหักกลบลบหนี้โดยขืนใจอีกฝ่ายหนึ่งก็ตาม  และการแสดงเจตนาหักกลบลบหนี้กฏหมายไม่ได้กำหนดแบบของสัญญาไว้  จะทำโดยวาจาก็ได้
ฎีกาที่  2163/2548   ป.พ.พ. มาตรา 341 วรรคหนึ่ง ไม่ได้กำหนดว่า การหักกลบลบหนี้จะต้องได้รับความยินยอมของอีกฝ่ายหนึ่งก่อน เมื่อบริษัท บ. เป็นลูกหนี้ค่าสินค้าแก่โจทก์โดยมีจำเลยเป็นผู้ค้ำประกันและหนี้ดังกล่าวถึงกำหนดชำระแล้ว แต่ลูกหนี้ไม่ยอมชำระ จึงถือว่าลูกหนี้ผิดนัดไม่ชำระหนี้ จำเลยซึ่งเป็นผู้ค้ำประกันมีหน้าที่ต้องชำระหนี้ให้แก่โจทก์แทนลูกหนี้ และจำเลยตกเป็นลูกหนี้ของโจทก์ตั้งแต่เวลาที่ลูกหนี้ผิดนัดเป็นต้นไป ในขณะเดียวกันโจทก์ก็เป็นลูกหนี้ของจำเลยตามมูลหนี้ตั๋วสัญญาใช้เงินซึ่งหนี้ดังกล่าวก็ถึงกำหนดชำระแล้วเช่นกัน เมื่อขณะที่จำเลยทำสัญญาค้ำประกันทั้งสองฝ่ายไม่ได้แสดงเจตนาไม่ให้นำหนี้ที่มีอยู่ต่อกันนั้นมาหักกลบลบกัน จำเลยจึงมีสิทธิที่จะนำหนี้ดังกล่าวมาหักกลบลบกันได้ โดยไม่จำต้องได้รับความยินยอมจากโจทก์ หนี้ที่ยังมีข้อต่อสู้ที่นำมาหักกลบลบหนี้ไม่ได้ตาม ป.พ.พ. มาตรา 344 หมายถึงหนี้ที่ฝ่ายหนึ่งอ้างแล้วอีกฝ่ายหนึ่งมีข้อโต้แย้งไม่ยอมรับในข้อสาระสำคัญ ซึ่งมีผลกระทบถึงความรับผิดชอบในหนี้ดังกล่าวหรือจำนวนหนี้ที่จะต้องรับผิด  จำเลยได้แสดงเจตนาหักกลบลบหนี้ไปยังโจทก์ ขอให้นำหนี้ตามสัญญาค้ำประกันจำนวน 9,119,733.86 บาท หักกลบลบกันกับหนี้ตามตั๋วสัญญาใช้เงินจำนวน 20,000,000 บาท ซึ่งมีผลตั้งแต่วันที่ 11 ธันวาคม 2540 แต่โจทก์ยื่นคำขอฟื้นฟูกิจการและศาลได้มีคำสั่งให้ฟื้นฟูกิจการของโจทก์เมื่อวันที่ 19 มีนาคม 2542 การหักกลบลบหนี้จึงเกิดขึ้นและมีผลโดยสมบูรณ์ไปก่อนที่จะมีการฟื้นฟูกิจการของโจทก์ หนี้ที่มีอยู่แต่ละฝ่ายระงับไปเท่ากับจำนวนที่ตรงกันในมูลหนี้ ซึ่งในขณะนั้นมูลหนี้ที่จำเลยนำไปขอหักกลับยังคงมีอยู่และยังมิได้ระงับไป แม้ต่อมาภายหลังจำเลยได้นำหนี้ตามตั๋วสัญญาใช้เงินจำนวน 20,000,000 บาท ไปยื่นขอรับชำระหนี้ในคดีที่โจทก์ขอฟื้นฟูกิจการ และเจ้าพนักงานพิทักษ์ทรัพย์มีคำสั่งให้จำเลยได้รับชำระหนี้เต็มจำนวน ก็ไม่ทำให้การหักกลบลบหนี้ดังกล่าวระงับหรือสิ้นผลไป

         

คำพิพากษาศาลฎีกาที่ 843/2516

การหักกลบลบหนี้นั้น แม้จำเลยจะแสดงเจตนาไปฝ่ายเดียวก็เป็นอันหักกลบลบหนี้กันได้

จำเลยเป็นหนี้เงินกู้โจทก์ กำหนดชำระภายในวันที่ 1 เมษายน 2497 และโจทก์เป็นหนี้ค่าจ้างว่าความจำเลยอยู่สองคดี คดีแรกคดีถึงที่สุดใน พ.ศ.2501 คดีที่สองคดีถึงที่สุดใน พ.ศ.2504 ดังนี้ จำเลยย่อมอยู่ในฐานะที่อาจหักกลบลบหนี้ได้แม้จำเลยจะได้แสดงเจตนาขอหักกลบลบหนี้ไปยังโจทก์เมื่อวันที่ 22 กันยายน 2505 ซึ่งสิทธิเรียกร้องชำระหนี้ค่าจ้างว่าความของจำเลยขาดอายุความแล้วก็ตาม แต่สิทธิในการหักกลบลบหนี้ของจำเลยย่อมมีผลใช้บังคับได้ตามประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ มาตรา 344 และการแสดงเจตนาของจำเลยดังกล่าวก็มีผลย้อนหลังขึ้นไปจนถึงเวลาซึ่งหนี้ทั้งสองฝ่ายนั้นจะอาจหักกลบลบกันได้เป็นครั้งแรก ตามประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ มาตรา 342 วรรค 2 กล่าวคือ หนี้ค่าจ้างว่าความคดีแรกย้อนไปถึง พ.ศ.2501 หนี้ค่าจ้างว่าความคดีที่สอง ย้อนไปถึง พ.ศ.2504 ซึ่งสิทธิเรียกร้องของจำเลยยังไม่ขาด จึงหักกลบลบกันกับหนี้เงินกู้ของโจทก์หมดสิ้นแล้ว ไม่มีหนี้ที่โจทก์จะนำมาฟ้องได้อีก

คำพิพากษาศาลฎีกาที่ 258/2523

ผู้ค้ำประกันลูกหนี้ต่อธนาคารมีเงินฝากในธนาคารเจ้าหนี้ลูกหนี้ผิดนัดผู้ค้ำประกันต้องรับผิดต่อธนาคาร ธนาคารหักเงินของผู้ค้ำประกันที่ฝากไว้กับธนาคารนั้นเมื่อใดก็ได้

          การหักกลบลบหนี้จะกระทำโดยมีเงื่อนไขหรือเงื่อนเวลาไม่ได้  กล่าวคือ  การหักกลบลบหนี้จะต้องกระทำโดยปราศจากเงื่อนไขหรือเงื่อนเวลา

          ไม่ว่าจะหักกลบลบหนี้กันล่ากว่าวันที่หนี้ทั้งสองฝ่ายถึงกำหนดชำระแล้วเพียงใด การหักกลบลบหนี้นั้นก็ให้มีผลย้อนหลังไปถึงวันที่หนี้ของทั้งสองฝ่ายถึงกำหนดชำระ  เช่น  ตามตัวอย่างข้างต้น  ดำและแดงมิได้แสดงเจตนาหักกลบลบหนี้กันในวันที่  ๒๐  เมษายน  ๒๕๕๕  แต่มาแสดงเจตนาหักกลบลบหนี้กันวันที่  ๑๕ พฤษภาคม  ๒๕๕๕  ก็ให้ถือว่า หนี้ทั้งสองฝ่ายเป็นอันระงับไปตั้งแต่วันที่  ๒๐ เมษายน  ๒๕๕๕  จึงมีผลให้ไม่มีการคิดดอกเบี้ยระหว่างกันนับตั้งแต่วันที่  ๒๐ เมษายน ๒๕๕๕  เพราะถือว่าหนี้ระงับไปตั้งแต่วันดังกล่าวแล้ว

บทความต่อไปจะได้กล่าวถึงข้อห้ามในการหักกลบลบหนี้

อิณาทานํ ทุกฺขํ โลเก
การกู้หนี้ เป็นทุกข์ในโลก